نوید شاهد | فرهنگ ایثار و شهادت

نوید شاهد - نشست «شهید سلیمانی و سیاست خارجه» از سوی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی به صورت وبینار برگزار می‌شود.

پژوهش حاضر از نوع اسنادی است. جامعه‌ی آماری آن کلیه‌ی شهدای دارای وصیت‌نامه یا و آثار فرهنگی می‌باشند که از این تعداد 2500 صفحه از آثار به‌روش نمونه‌گیری تصادفی از کل کشور انتخاب گردید و تکنیک تحلیل محتوا جهت تحلیل، مورد استفاده قرارگرفت. واحد تحلیل در این پژوهش جمله می‌باشد...

ارايه ي تحليل توصيفي، جامعه شناختي و روانشناختي از وصيتنامه هاي شهدا؛ اين تحليل توصيفي در سطوح كمی و عيني و ذهني و انتظاري؛ يعني، انتظاري كه شهدا از خانواده، مردم و مسؤولين دارند، صورت خواهد گرفت تا توالي هاي منظمـي در آنهـا پيدا شود...

اگرچه شخصيّت آدمي همواره در حال شكل گيري و تحوّل است، روان شناسان و مربّيان، دوران نوجواني را مرحله اي مهم در هويّت يابي آدمي دانسته اند. در دورة نوجواني است كه فرد به دنبال پاسخ دهي به سؤال اساسي «من كيستم؟» است. بديهي است كه بر اساس نظريّه اريكسون (1950)، گذر مناسب از حلقه هاي قبلي رشد و مراحل نوزادي و كودكي است كه نوجوان را براي پاسخ دهي درست و هويّت يابي راستين رهنمون مي شود. از سوي ديگر در جامعه اسلامي ايران كه غايت نظام هاي تربيتي بر ربوبيّت آدمي (باقري، 1368) استوار گشته است، كسب فرهنگ ايثار و زمينه سازي بايسته براي شهادت پروري از جمله وسايل و ابزارهاي نيل به غايت و آرمان قلمداد مي شوند. محتواي درسي كه يكي از مؤلّفه هاي هشتگانه برنامة درسي در نظام رسمي پرورشي يك جامعه است، مي تواند در جهت نيل به مقصود حائز اهمّيّتي خاص قلمداد شود و اين محتوا در مرحلة ابتدايي كه زير بناي كسب هويّت براي ورود به دورة نوجواني است، برجستگي بيشتري دارد. در اين مقاله، تلاش خواهد شد تا از طريق تحليل محتواي كتاب هاي درسي، ميزان و هم سويي محتواي كتاب هاي درسي مختلف دورة ابتدايي با فرهنگ سازي ايثار و جهاد و شهادت مورد مداقّه قرار گيرد.

در اين پژوهش با هدف بررسي ميزان توجه كتاب هاي درسي فرهنگ اسلامي وتعليمات ديني دوره ي راهنمايي كشور به مؤلفه هاي فرهنگ ايثار و شهادت سه سؤال اصلي پژوهش مورد بررسي واقع شده است؟روش پژوهش توصيفي شامل انواع؛ تحليل اسنادي(در بخش دست يابي به مؤلفه هاي فرهنگ ايثار و شهادت) و تحليل محتوي(در بخش تحليل محتواي كتاب هاي درسي) بوده و جامعه ي پژوهش نيز شامل شش كتاب درسي فرهنگ اسلامي و تعليمات ديني سه پايه ي دوره ي راهنمايي تحصيلي بوده اند. دو جامعه ي پژوهش شامل؛ اسناد و مدارك موجود، مرتبط و در دسترس(به منظور دست يابي به مؤلفه هاي فرهنگ ايثار شهادت) و نيز شش كتاب درسي فرهنگ اسلامي(پايه هاي اول تا سوم راهنمايي) و تعليمات ديني(پايه هاي اول تا سوم راهنمايي)(جمعا شش كتاب) بوده كه طي آن ها نمونه گيري انجام نشده و كل دو جامعه ي فوق، مورد بررسي واقع شده است. ابزار اندازه گيري در بخش اول جامعه فرم فيش برداري و در بخش دوم، چك ليست تحليل محتواي محقق ساخته بوده است. يافته هاي پژوه در بخش اول به صورت كيفي و در بخش دوم نيز با بهره گيري از شاخص آماري توصيفي مورد تجزيه و تحليل واقع شده است. يافته ها ي پژوهش از اين قرار است: 1-عمده ترين مؤلفه هاي مبين فرهنگ ايثار و شهادت شامل؛ كشته شدن در راه خدا، از خودگذشتگي، دگرخواهي، خداجويي، معارضه با خشونت طلبي، مبارزه با تجاوزگري و ظلم، مبارزه در راه خدا، كاري بالا تر از وظيفه انجام دادن، تلاش وسازندگي، مقاومت وايستادگي، عمل شايسته انجام دادن، بصيرت وبينش، مشاركت در كار گروهي، تقوي وپرهيزگاري، مردن با عزت وشرافت، منادي عدالت، اداي تكليف الهي، قناعت وصبر، توكل بر خدا وفداكاري، صداقت وحقيقت و دوري از دنيا پرستي مي باشد. 2- در مجموع تحليلي كتاب هاي درسي فرهنگ اسلامي و تعليمات ديني دوره ي راهنمايي مشخص گردرد كتاب هاي مذكور، 299 مرتبه به مؤلفه هاي فرهنگ ايثار و شهادت توجه نموده اند. 3- بيش ترين توجه به مؤلفه هاي؛ مبارزه با ظلم و جهل(64مرتبه) مقاومت و ايستادگي(54مرتبه) بوده است. 4-كم ترين توجه به مؤلفه هاي؛ كاري بالاتر از وظيفه انجام دادن(بدون توجه) و تلاش وسازندگي(يك مرتبه) بوده است.

ايثار و شهادت يكي از زيبا ترين جلوه هاي از خود گذشتگي، ديگرخواهي و مجاهده ي در راه خداست. بدون شك ايثار و شهادت يكي از ويژگي هاي انسان هاي مخلص است كه في سبيل الله دل به دريا زده تا از اين طريق آرامش زندگي ديگران را تامين كنند. ايثار و شهادت چيزي جز دفاع و مقاومت با شور و اشتياق براي رسيدن به قرب الهي در برابر غاصبان و زياده خواهان نيست. در اين نوشتار سعي بر اين شد تا از روش تحليل محتوا با محدود سازي آن از جنبه ي كميت نگري، برنامه هاي درسي دوره ي راهنمائي را با توجه به ميزان توجه آن به ايثار و شهادت مورد توجه قرار گيرد. در مورد نمونه هاي مورد بررسي، اين نكته لازم به ياد آوري است كه كتاب هايي مورد بررسي قرار گرفته، كه صبغه ي ارزشي داشته، و متوني كه از صبغه ي ارزشي ضعيفي بر خورداربوده اند، تحليل نشده اند. نتايج اين تحقيق نشان داد كه مقوله ي ايثار و شهادت در بعضي متون به نسبت خوب و در بعضي متون نيزبه ندرت به آن توجه شده است.

مقاله پيش رو، حاصل پژوهشي است كه در زمينة فرهنگ ايثار و شهادت در كتابهاي دورة ابتدايي به روش تحليل محتوا انجام شده است. ما به منظور انجام اين پژوهش يك سيستم مقوله بندي با توجه به ادبيات و پيشينة موضوع فراهم كرده ايم كه متغير ها و مقوله هاي ايثار و شهادت را شامل مي شود. اين فرآيند كه به فرآيند خود تنظيمي نيز شهره است، در ادامه ما را بر آن داشت كه تغييراتي در سيستم مقوله بندي خود ايجاد كرده، مقوله ها و بعضا متغيرهايي را بدان بيفزاييم يا از آن بكاهيم. برگه كدگذاري بر اساس سيستم مقوله بندي طراحي شد. جامعة آماري پ‍‍ژوهش، همة كتب دورة ابتدايي، و واحد تحليل محتوا در اين پژوهش، درس در نظر گرفته شده است. نتايج حاصل از پژوهش براي برنامه- ريزان حوزة كتب درسي آموزش و پرورش مي تواند مفيد واقع شود. به عبارتي، اين مقاله نشان خواهد داد كه در كتابهاي دورة ابتدايي به چه ميزان به فرهنگ ايثار وشهادت پرداخته شده است.